Nông dân châu Phi đau đầu lựa chọn hạt giống

Nông dân ở các nước đang phát triển nên được tiếp cận với hạt giống cải tiến và những đổi mới nông nghiệp - điều đã giúp các quốc gia phát triển hưởng lợi.

“Trọng tâm nên là làm thế nào để nông dân trên toàn thế giới có thể tiếp cận với các loại hạt giống cho phép nông dân ở một số quốc gia sản xuất 14 tấn mỗi ha, trong khi những quốc gia khác vẫn đang vật lộn với 1 tấn mỗi ha”, Patience Koku, một nông dân Nigeria, nói tại hội thảo của AFS với chủ đề “Hạt giống: Ai nên quyết định nông dân trồng gì?” được tổ chức để kỉ niệm Ngày Hạt giống Quốc tế/Ngày Sở hữu Trí tuệ Thế giới.

Liên hợp quốc kỷ niệm ngày 26/4 là Ngày Sở hữu trí tuệ thế giới. Phong trào thực phẩm hữu cơ và một số nhóm ủng hộ chủ quyền thực phẩm đã đổi tên nó thành Ngày Quốc tế Hạt giống để thúc đẩy chủ quyền về hạt giống và vận động chống lại việc thương mại hóa hạt giống.

Koku, thuê trang trại rộng 500 ha để canh tác ở bang Kaduna, Nigeria, nói rằng nông dân nên là người đưa ra quyết định cuối cùng - phối hợp với các công ty sản xuất hạt giống, dù nhỏ hay đa quốc gia - khi quyết định loại hạt nào nên được trồng.

“Hạt giống là nền tảng của mọi thứ chúng tôi làm với tư cách là nông dân”, Koku nói. “Nông dân nên có quyền lựa chọn để quyết định loại hạt giống họ trồng dựa trên các lựa chọn khác nhau trước đó mà các công ty hạt giống đang cung cấp”.

Leonida Odongo, một nhà hoạt động công bằng xã hội đến từ Kenya, người điều hành Haki Nawiri Afrika, lại nhìn nhận điều đó theo cách khác. Bà cho biết đã đến lúc người châu Phi quay trở lại việc sử dụng hạt giống “bản địa”, thay vì ủng hộ việc quảng bá các giống cải tiến và hạt giống biến đổi gen (GM).

“Ở châu Phi, hạt giống là văn hóa”, Odongo nhận xét. “Những hạt giống này có ý nghĩa. Hạt giống được coi là tương lai. Hạt giống được coi là sự sống. Vì vậy, khi nói về hạt giống ở châu Phi, đó là đang nói về một điều gì đó quan trọng”.

Odongo tuyên bố hạt giống bản địa hiện đang chịu sự tấn công từ các tập đoàn hạt giống đa quốc gia muốn thúc đẩy sử dụng hạt giống cải tiến. Bà cho biết hạt giống cải tiến đang phá hủy đa dạng sinh học châu Phi và khiến nông dân chịu thiệt hại hơn về mặt kinh tế.

Odongo lưu ý rằng “trước đây, chúng tôi sử dụng hạt giống được thừa hưởng từ bà và ông nội của chúng tôi… Tôi sẽ luôn ủng hộ các giống bản địa. Trước tiên, về khía cạnh chi phí. Khi người nông dân sử dụng các giống bản địa, họ không phải mua hạt giống. Họ chỉ cần có hạt giống. Nông dân nên được phép tự sản xuất hạt giống của họ”.

Clet Wandui Masiga, nhà sinh học bảo tồn và nhà di truyền học ở Uganda, lại phản đối điều đó và đưa ví dụ.

“Chẳng hạn, thứ mà nông dân ở Uganda gọi là giống ngô địa phương không phải là giống ngô địa phương. [Ví dụ,] ngô protein. Ban đầu nó được lai tạo ở Mexico bởi một nhà khoa học CIMMYT từ Ấn Độ và nhập vào Châu Phi thông qua Ghana. Sau đó, nó lan rộng. Bây giờ, nông dân gọi đó là một giống ngô địa phương. Và tôi hỏi họ địa phương là gì?".

“Bản thân ngô không phải là cây bản địa của châu Phi. Ngô là loại bản địa của Mexico. Ngô chỉ được các nhà thám hiểm mang theo. Nhưng sau nhiều thế hệ mọi người đều nghĩ rằng đó là loại bản địa”, Masiga phân tích.

Masiga cũng bác bỏ những tuyên bố rằng việc cải thiện hạt giống đang dẫn đến sự xói mòn đa dạng sinh học. “Chúng ta đang mất đa dạng sinh học vì một số lý do khác, không phải vì hạt giống cải tiến. Ngân hàng gen đầu tiên được thành lập vào những năm 1800. Tại sao nó được thành lập? [Đó là] sau khi nhận ra chúng ta đang đánh mất đa dạng sinh học. Vào thời điểm đó, không ai thậm chí còn nghĩ đến các giống cải tiến".

Ông tiếp tục: “Cải thiện hạt giống không phá hủy đa dạng sinh học. Bằng cách có hạt giống cải tiến, có nghĩa là người nông dân có thể sản xuất nhiều hơn trên một diện tích rất nhỏ. Nông dân không cần phải đi phá thêm rừng nữa".

Bổ sung quan điểm của Masiga, với tư cách là Giám đốc điều hành của hãng Replenish Farms, Koku cho biết cá nhân bà đã được hưởng lợi từ việc mở rộng khả năng tiếp cận hạt giống cải tiến đi kèm với việc thương mại hóa bông GM của Nigeria. Koku muốn thấy những người nông dân khác cũng được hưởng lợi.

“Gần đây tôi đã trồng bông biến đổi gen được trồng ở Nigeria… Có một loại sâu đục quả đã phá hủy toàn bộ ngành trồng bông của chúng tôi trong quá khứ… Nếu một nông dân phun thuốc cho trang trại 10, 15 và thậm chí 20 lần trong một năm, thì số tiền phải chi sẽ là bao nhiêu…? Trong khi đó, với bông Bt, chúng tôi chỉ phun thuốc khoảng hai lần… và cây vẫn mang lại nhiều quả bông”, bà kể lại.

“Vì vậy, nông dân cuối cùng sẽ chọn những gì họ muốn trồng dựa trên tình hình hiện tại xung quanh họ”, Koku giải thích. “Và bởi vì hạt giống được sản xuất theo quy trình, nông dân nên liên hệ thường xuyên với các nhà sản xuất hạt giống cung cấp chính xác những gì họ cần. Vì vậy, khi nông dân cuối cùng có quyền tiếp cận, họ sẽ có quyền lựa chọn những gì mình muốn”.

Odongo kêu gọi các nhà khoa học tập trung lại vào việc xử lý rác thải thực phẩm thay vì thúc đẩy việc sử dụng các loại hạt giống cải tiến.

Bà nói: “Điều tạo ra thách thức về an ninh lương thực là có rất nhiều thiệt hại vào thời điểm thu hoạch. Mất mát sau thu hoạch rất nhiều. Những gì các nhà khoa học phải làm, thay vì tập trung vào hạt giống, là họ nên cung cấp cho nông dân các lựa chọn thay thế về cách bảo quản cây trồng của họ".

Nhưng Koku và Masiga không đồng ý rằng phương pháp tiếp cận nên được ưu tiên. Họ nói rằng các nghiên cứu khác dọc theo chuỗi giá trị, bao gồm cải thiện chất lượng hạt giống, là rất quan trọng để đạt được an ninh lương thực.